صنایع دستی فلزی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش دوم) - بانوی ایران

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می پردازیم. در این مقالات کوشش می گردد گوشه و چکیده ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به کار گرفته شده محلی معرفی گردد. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در بخش اول صنایع دستی فلزی با تاریخچه و چند مورد از آثار فلزی قدیمی کرمانشاه آشنا شدیم. امروز در بخش دوم و آخر صنایع دستی فلزی، با انواع دیگری از این آثار کهن دستی آشنا خواهید شد.

چاقو

چاقو در استان کرمانشاه انواع مختلفی دارد و با نام رمزی که روی آن ایجاد می نمایند، آن را خاص منطقه کرمانشاه می نمایند. آهنگران پیشکسوت و ماهر در کرند با استفاده از کوره های سنتی این صنعت دستی را می سازند. چاقو معمولا بدون لعاب است، زیرا اعتقاد دارند که اگر چاقو را لعاب بزنند از کاربرد خوب آن کاسته می گردد و اصالت کار از بین می رود. به عقیده آن ها این امر یک نوع خیانت در کار به شمار میرود و اگر این کار را انجام دهند روزی آن ها قطع می گردد؛ به همین علت فراوریات را لعاب نمی زنند. تیغه چاقو را با فلز و با آبدهی های مختلف می سازند. تیغه چاقوی کرندی آن چنان محکم است، که می توان با آن آهن را تراشید.

دسته چاقو، فلز ادامه تیغه است که روکشی از شاخ گوزن، شاخ بز یا چوب های محکم و سخت منطقه دارد. امروزه آهنگران دسته چاقو را از فیبرهای استخوانی با استفاده از بست های فلزی آهن یا برنج، با ظرافت تمام نصب می نمایند. در ابتدا و انتهای چاقو ورقه های برنجی یا فلزی که نقوشی روی آن حک و ایجاد شده، نصب می نمایند. با توجه به اینکه چاقوی کرندی کیفیت بالایی دارد، کاربردی است و در بین مردم منطقه و سایر منطقه ها مشتریان زیادی دارد. با وجود فراوریات پرزرق وبرق وارداتی خارجی به ایران، خوشبختانه چاقوی کرند پس از سه هزار سال سابقه، هنوز از فروش بالایی برخوردار است.

بلور برنجی

بلور برنجی از سازهای سنتی منطقه غرب کشور و چندمنظوره است. این ساز سنتی لوله ای از جنس برنج است که استادکاران آن را می سازند. قدمت آن بیش از هزار سال است و با توجه به اینکه کاربردی است، هنوز از آن استفاده دومنظوره می گردد. این ساز سنتی علاوه بر استفاده به عنوان ساز، جهت بافت صنایع دستی نظیر کشی و دوار استفاده می گردد. صدای زیبایی که با نواختن نوازنده از آن خارج می گردد تلطیف روح و روان است. بلور برنجی وسیله ای برای تنیدن یا بافتن دوار و جل و جاجیم که از هنرهای سنتی هستند، به شمار میرود.

برای ساخت بلور برنجی، قبل از استفاده از برنج از قطعه چوبی عریانی استفاده می شده است. این لوله برنجی حدود 35 سانتی متر طول و 1.25 سانتی متر قطر دارد. روی این ساز سنتی، با فاصله های حساب شده پنج سوراخ کوچک ایجاد می نمایند. این ساز سنتی صدایی گوش نواز دارد و معمولا مردان ایل در بین عشایر بعد از غروب آفتاب و پس از خستگی از کار روزانه، در کنار سیاه چادر که مشرف به گله گوسفندان است آن را می نوازند.

مردان ایل جمع می شوند و یک نفر که نوازندگی با آن را می داند در کنار آتش و سیاه چادرهای ایل آن را می نوازد. مردان در کنار هم و زنان در میان سیاه چادرها با شنیدن آهنگ های آن خستگی روزانه را از تن به در می نمایند. بچه ها با صدای آن در دشت، دامنه های کوه و گل های صحرا به خواب خوش فرو می روند. چوپانان در طول روز و در ارتفاعات و دشت های پر گل بهاری، دل تنگی های خود را با نوای ساز برنجی خود همراه می کردند. بلورها بازگونماینده دلتنگی، عشق و داستان های چوپانان هستند.

زنگ

زنگ از انواع صنایع دستی از جنس فلز برنج یا مسی است. استادکاران آهنگر زنگ را به شکل استوانه ای که یک میله در داخل آن کار گذاشته می گردد، می سازند. امروزه برای ساخت قسمت استوانه ای آن از قالب استفاده می نمایند و میله داخل آن با دست ساخته می گردد. این صنعت دستی بیشتر برای آویزان کردن به گردن گوسفندان یا بز زرنگ استفاده می گردد که اگر گرگ یا حیوان درنده ای به گله حمله کند صدای زنگوله بلند گردد و مابقی گله و صاحب آن ها را بیدار می نماید تا گله فرصت فرار پیدا نموده و صاحب گله متوجه موضوع گردد.

زنگ از هنرهای سنتی کهن در منطقه است و چون کاربردی است فراوری آن ادامه دارد.

نعل

نعل اسب و نعل بندی از صنایع دستی کهن با سابقه ای بیش از سه هزار سال است که در منطقه ها کوهستانی از اهمیت خاصی برخوردار است. نژاد اصیل اسب کرد برای نمودها به عنوان رهواری رام و پرقدرت، نجیب و وفادار اهمیت بسیار داشته و دارد. به تبع آن جل، سرکله و نعل نیز به همین صورت اهمیت خاصی در بین هنرمندان صنایع دستی و عامه مردم کرمانشاه داشته است. به همین منظور در زمان های دور تعداد زیادی از آهنگران به حرفه نعل بندی مشغول بودند.

صنعتگر برای ساخت نعل باید از مهارت کافی برخوردار می بود. ساخت نعل بدین صورت است که ابتدا با استفاده از قطعه ای فلز و با استفاده از کوره، سندان و چکش، به روش کوبیدن با توجه به اندازه سم اسب نعلی را ساخته، سپس با استفاده از کاردهای تیز، سم اسب را تراش می دهند.

نعل تراش

(این کارد مخصوص دسته ای محکم و چوبی دارد که ساخته و پرداخته خود آهنگر است و به آن نعل تراش می گفتند. کارد نعل تراش، قلاب مانند و شبیه داس است.)

در مرحله بعد با میخ های مخصوصی، نعل ساخته شده به اندازه سم اسب را می کوبند. برای اینکه نعل نیفتد، میخ ها را به صورتی می زدند که بیرون بیاید و از بیرون آن را خم نمایند. سر میخ نیز درشت و پهن بوده تا سریع ساییده نگردد. نعل اسب علاوه بر یاری به راه رفتن بهتر اسب به خصوص در سنگلاخ ها، در اعتقادات مردم منطقه کرمانشاه به عنوان خوش یمن بودن نیز جایگاه خاصی در بین مردم داشته است.

مسقل

این هنر - صنعت که به دست استادکاران آهنگر با استفاده از روش کوبیدنی از قطعه ای فلز ساخته و پرداخته می گردد، برای سیقل دادن و تیز کردن ابزارآلات فلزی نظیر کارد، چاقو و... کاربرد دارد. مسقل از ابزارآلات فلزی بسیار قدیمی است. چون روی مسقل زبر و نازک است، نوک ابزارآلات فلزی را تیز، صاف و تمیز می نماید. این هنر صنایع دستی با استفاده از تکه فلزی خشک که دو بار آبگیری و یک بار روغن دهی شده به شکل های موردنظر ساخته می گردد. اما ضروری است لبه و دسته ای نیز داشته باشد تا فرد سیقل دهنده در هنگام تیز کردن احساس ناراحتی نکند. امروزه با توجه به ابزارآلات صنعتی قالبی، از این صنعت دستی کمتر استفاده می گردد و در حال منسوخ شدن است.

ترازو دو کفه

ترازو دو کفه از ابزارآلات فلزی است که بیش از هزار سال سابقه دارد. استادکران آهنگر دو کفه آن را با استفاده از دو قطعه فلز به روش کوبیدن می سختند. سپس قطعه چوب خراطی شده که دستگیره ای در وسط آن به یاری حلقه ای نصب می کردند. هر کفه از طریق سه تکه زنجیر که هرکدام هفتاد تا هشتاد سانتی متر طول داشتند با حلقه هایی به دو کفه فلزی نصب می شده است. از این دست-ساخته سنتی به عنوان ترازو و اندازه برای خریدوفروش کالاهایی که احتیاج به وزن کردن داشته اند استفاده می شده است. این صنعت دستی قدیمی در حال منسوخ شدن است و ترازوهای صنعتی دیجیتالی جای آن ها را گرفته اند.

قشاو

قشاو قطعه فلزی دسته دار شبیه جاروی امروزی است که بدن اسب را با آن می خاراندند تا موهای اضافی بریزد و اسب را با آن تیمار می کردند. برخی از قشاوها لبه های آهنی تیزی داشتند که زنگوله ای نیز به آن نصب می شده و هنگام استفاده، آهنگی فراوری می نموده است. برخی از قشاوها را به شکل حیوانات می ساختند. امروزه فراوری این صنعت دستی نیز رونق چندانی ندارد.

رکاب

رکاب از ابزارآلات فلزی است که قدمت آن به سه هزار سال پیش می رسد. استادکاران آهنگر با روش کوبیدنی و چفت و بست رکاب را می ساختند. رکاب بخشی از ملزومات اسب به شمار میرود که روی برخی از آن ها نقوش زیبایی حک می شده است. معمولا زین اسب خوان ها و بزرگان ایل، نقوش بیشتر و زیباتری داشته است.

ابزارآلات فلزی و ملزومات اسب، بیشتر در شهرهای کرند غرب و کرمانشاه و برخی شهرهای کهکیلویه و بویر احمد، لرستان و چهار محال و بختیاری ساخته و پرداخته می شده که متاسفانه امروزه فراوری آن در حال کاهش است؛ زیرا استفاده از اسب و به تبع آن زین کم شده است.

کوبه

ساخت انواع کوبه های درب در شهرهای مختلف ایران و حتی کشورهای دیگر شغل بسیاری از افراد فلزکار بوده است. این صنعت دستی با استفاده از روشی کوبیدنی و چفت و بست ساخته می شده است. متاسفانه این رشته در بیشتر شهرستان های کشور در حال منسوخ شدن است و فراوریات قالبی و کارهای پِرِسی جای این نوع از فراوریات دستی را گرفته است

پابند

پابند از ابزارآلات فلزی کهن است که فلزکاران قدیم آن را به صورت دستی می ساخته اند. پابند برای اسب استفاده می شده و دو نوع کلیددار یا بدون کلید داشته است. روی پابند اسب بزرگان و نجیب زادگان با نقوش تزیینی، کنده کاری های زیبایی انجام می دادند. این صنعت دستی در حال منسوخ شدن است و کارهای قالبی به نوعی جای فراوریات دستی این صنعت را گرفته است.

زنجیر

زنجیر از ابزارآلات فلزی است که از طریق آهنگران ساخته می شد. امروزه زنجیرهای قالبی و ماشینی جای آن را گرفته است و زنجیر دست ساز بسیار کم فراوری می گردد.

در این بخش از مقاله های صنایع دستی کرمانشاه، با بخش آخر صنایع دستی کهن فلزی در منطقه کرمانشاه آشنا شدیم. در بخش بعدی این مقاله نیز به معرفی آثار دستی سنتی دیگری خواهیم پرداخت. خبرنگاران مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و نقدها شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است.