کشفیاتی درباره سه و نیم میلیون تا 12 هزار سال قبل - بانوی ایران

او دلیل انتخاب این رشته (باستان شناسی) را بیش از هر چیز علاقه به آثار فرهنگی و باستانی عنوان می نماید و می گوید: اگرچه مانند بسیاری از دانشجویان، در هجده سالگی درک و فهم درستی از این رشته نداشتم و بیشتر آن را با هیجان طلبی و فعالیت های میدانی اشتباه می گرفتم، اما در گذر زمان آشنایی با واقعیت های این رشته خوشبختانه باعث شد علاقه من افزایش پیدا کند. بسیاری از افرادی که با رشته باستان شناسی به وسیله رسانه های اغراق کننده ای مثل فیلم های هالیوودی آشنایی دارند، تصور می کنند رشته باستان شناسی به معنای گذراندن عمر در بیابان ها و رفتن به مکان های هیجان انگیز و کشفیات عجیب و غریب است، حال آنکه در واقعیت فعالیت های میدانی باستان شناسی صحیح و علمی، بسیار طاقت فرسا و در بیشتر مواقع مستلزم صبر و حوصله فراوان هستند.

این باستان شناس ادامه می دهد: امروز بعد از گذشت بیست سال، آنچه که در این رشته برای من بیش از هر چیز جذابیت دارد، تحلیل رفتارهای انسانی و راستای است که انسان در طول تاریخ پیموده است، زیرا فعالیت های میدانی و کاوش و آنالیز های باستان شناسی در واقعیت بسیار کمتر از تصور عموم هیجان انگیز و مستلزم صبوری و انعطاف پذیری در مقابل شرایط سخت است. ضمن اینکه بیشترین و سخت ترین کار باستان شناسی نه در محوطه ها، بلکه در کتابخانه و در پژوهش صورت می گیرد. آنچه که در فعالیت میدانی کشف می کنیم اگر از راستا پژوهش منجر به افزایش دانسته های ما در خصوص انسان نشود، تنها اشیائی عتیقه هستند که خاموشند و حرفی برای گفتن ندارند. این کار سخت باستان شناسان است که اشیاء خاموش را به سخن گفتن وادار کنند و بتوانند با انسان سازنده آنها در گذشته های دور ارتباط برقرار کنند و این اتفاق تنها از راستا مطالعه، پژوهش و خلاقیت رخ می دهد.

تخصص اصلی جایز، دوران پارینه سنگی و مطالعه دست ساخته های سنگی انسان در این دوران است. در حال حاضر، علاوه بر عضویت در پروژه های مرتبط با پارینه سنگی ایران، همچون طرح مطالعات پارینه سنگی حاشیه شاقتصادی کویر مرکزی ایران، سرپرست پروژه طولانی مدت مطالعات پارینه سنگی دشت ایذه خوزستان نیز هست. این طرح در دهه 1380 به صورت پراکنده شروع شده و اکنون دو سال است که به صورت متمرکز به شناسایی غارها و پناهگاه های صخره ای پارینه سنگی در حاشیه دشت ایذه خوزستان می پردازد.

در ادامه مصاحبه مژگان جایز را می خوانید:

تخصص شما در حوزه دوره پارینه سنگی است، دوره پارینه سنگی به کدام دوره اطلاق می شود؟ کاوش های باستان شناسی در محوطه هایی که به دوران پیش از تاریخ می رسند چگونه است؟ آیا حضور متخصصانی از علوم دیگر و به قولی حضور متخصصان میان رشته ای در حوزه باستان شناسی این محوطه ها احتیاج است؟

دوران پارینه سنگی طولانی ترین دوران تطور فرهنگ انسان است که از حدود سه و نیم میلیون سال قبل شروع می شود و تا حدود دوازده هزار سال قبل ادامه پیدا می نماید. در این دوران گروه های انسانی عمدتاً در فضاهای باز و نزدیک منابع آبی زندگی می کردند و از غارها و پناهگاه های صخره ای نیز به عنوان سرپناه استفاده می کردند. ابزارآلات انسان در این دوران با استفاده از سنگ های طبیعی ساخته می شد و منابع غذایی او به وسیله شکار جانوران و گردآوری منابع غذایی گیاهی و جانوری که به صورت طبیعی در محیط وجود داشتند، تأمین می شد.

در ایران تعداد فراوانی محوطه های پارینه سنگی کشف شده اند که بیشتر آنها مربوط به دوران پارینه سنگی میانی و جدید هستند که تاریخی بین حدود چهل و پنج هزار تا حدود دوازده هزار سال قبل را دارند. من در پانزده سال گذشته در پروژه های پارینه سنگی که در استان های مازندران، خوزستان، قزوین، سمنان و لرستان انجام شده است به عنوان سرپرست یا عضو هیات حضور داشته ام و این پروژه ها شامل شناسایی و ثبت محوطه های پارینه سنگی و یا کاوش در آنها می شد. عمده مطالعات من در زمینه پارینه سنگی متمرکز بر دوران فراپارینه سنگی، از حدود هجده هزار تا حدود دوازده هزار سال قبل و در مناطق مازندران، در غار کمیشان و خوزستان، در منطقه ایذه بود.

کاوش در محوطه های پیش از تاریخ مبتنی بر ثبت و ضبط دقیق یافته های باستانی و استخراج حدبیشتر اطلاعات از بخش کوچکی است که مورد کاوش قرار می گیرد. در کاوش های پارینه سنگی، در مساحت بسیار محدودی حفاری صورت می گیرد و کوشش می شود از همان میزان محدود، همه اطلاعات لازم استخراج شود. ما در کاوش های پیش از تاریخ تنها اشیاء باستانی که از خاک خارج می شوند را مطالعه نمی کنیم، بلکه حتی خود خاکی که به مرور زمان یا در بعضی موارد در مدت کوتاهی در محوطه ها انباشته شده است نیز حاوی اطلاعات فراوانی در زمینه محیط زیست و شرایطی است که گروه های انسانی پیش از تاریخ در آن زندگی می کردند.

کاوش در محوطه های پیش از تاریخ با یاری متخصصانی از علوم دیگر صورت می گیرد، مثل گیاه باستان شناسان و جانور باستان شناسان که به تشخیص بقایای گیاهی و جانوری که در کاوش های این محوطه ها به دست می آیند یاری می کنند. همچنین زمین باستان شناسان در این گونه کاوش ها یاری می کنند بفهمیم که فرایند شکل گیری رسوبات و نهشته های فرهنگی در محوطه ها چگونه بوده است. ثبت و ضبط اشیاء و سازه های فرهنگی در چنین کاوش هایی به صورت بسیار دقیق صورت می گیرد و ما باید موقعیت دقیق هر شیئی را که به دست می آید ثبت کنیم، زیرا موقعیت، نحوه قرارگیری و ارتباط آن با سایر اشیاء می توان اطلاعاتی را در اختیار ما بگذارد که قابل تکرار نیست. به همین دلیل است که کاوش های غیرمجاز و حفاری هایی که توسط افراد غیرمتخصص فقط به قصد خروج اشیاء صورت می گیرد، باعث می شود اطلاعات فراوانی در زمینه محوطه های باستانی از بین برود.

به این نکته اشاره داشتید که تمام یافته ها در محوطه های پارینه سنگی حتا خاکی که در محوطه وجود دارد برای باستان شناسان اهمیت دارد. علاوه بر خاک، عموما چه اشیایی در محوطه های پارینه سنگی بدست می آید و هریک از اشیای باستانی که در این کاوش ها بدست می آید چه چیزهایی برای گفتن به ما دارند؟

اشیائی که در کاوش های پارینه سنگی کشف می شوند شامل دست افزارها سنگی انسان های این دوران هستند که فن آوری و نحوه برطرف کردن احتیاجهای معیشتی آنها را آشکار می سازند. همچنین بقایای جانورانی که تغذیه مردمان این دوره را تشکیل می دادند به صورت استخوان های شکسته یا کامل برجای مانده در محوطه های باستانی کشف می شوند. در موارد معدودی آثار هنری ساده ای مثل سنگ های حکاکی شده یا صدف ها و دندان های سوراخ شده ای که نقش آویز و زینت آلات را داشته اند نیز کشف می شوند. مجموعه این یافته ها به ما یاری می کنند انسانی را که سازنده و مصرف کننده آنها بوده است، بیشتر بشناسیم و الگوهای معیشتی و نحوه زندگی او را مطالعه کنیم.

به این مهم اشاره داشتید که در کاوش ها و در محوطه های باستانی بقایایی گیاهی و حیوانی بدست می آید. در دره پارینه سنگی چه حیوانات و گیاهانی وجود داشتند که اکنون منقرض شده اند یا به شکل دیگری در طبیعت وجود دارند؟

دوره پارینه سنگی دوران بسیار طولانی است و از چند میلیون سال قبل تا چند هزار سال قبل را دربرمی گیرد. وقتی با چنین دوره زمانی طولانی روبه رو هستیم قاعدتا با طیف بسیار گسترده ای از گیاهان و حیوانات روبه رو هستیم که در مناطق مختلف جغرافیایی با یکدیگر متفاوت هستند. بنابراین پاسخ به این پرسش در هر دوره از این دوران طولانی و در هر منطقه جغرافیایی متفاوت است. ضمن اینکه دوران پارینه سنگی تقریباً با دوران زمین شناسی مقارن است که آن را دوران کواترنری می نامیم و به عصر یخبندان ها معروف است، به علت اینکه در این دوره که تقریباً دو و نیم میلیون سال طول کشید، چندین دوره زمین بسیار سرد و مجدداً گرم شد، که به دوره های بسیار سرد یخبندان و به دوره های گرم مابین آنها دوره میان یخبندان می گوییم. در اثر بعضی از این یخبندان انواع مختلفی از جانوران منقرض شدند، مثلاً گونه های جانوری گربه دندان خنجری، ماموت ها و فیل های ماستودون جزء گونه های جانوری در عرض جغرافیایی بالاتر کره زمین هستند که در انتهای دوران کواترنری منقرض شدند؛ یا بعضی از گونه های اسب و شتر در قسمت های نزدیک به قطب در اثر گسترش یخبندان ها منقرض شدند.

از سوی دیگر در حدود دوازده هزار سال قبل یخبندان گسترده ای با نام دریاس جوان در کره زمین اتفاق افتاده است که در خاور میانه باعث پسروی جنگل ها و گسترش پوشش گیاهی استپ شده است. به این ترتیب، نه تنها شاهد تنوع گیاهی و جانوری در طول دوران پارینه سنگی در مناطق مختلف دنیا هستیم، بلکه در هر دوره و در هر منطقه جغرافیایی گسترش و پسروی یخبندان ها منجر به از بین رفتن یا گسترش گونه های جدیدی هم می شد.

با توجه به آنکه یکی از یافته های باستان شناسی در محوطه های پارینه سنگی ابزارآلات است آیا از آنالیز این اشیا و حتا سایر یافته های باستانی توانستید متوجه شوید که تغذیه مردمان آن زمان بیشتر از چه حیوانات و حتا گیاهان یا میوه هایی بود؟ درواقع در دوره پارینه سنگی چه می خوردند یا آیا نوشیدنی خاصی داشتند؟

بقایای جانوری و گیاهی در مناطق جغرافیایی مختلف متفاوت هستند. در ایران معیناً مطالعات جانور باستان شناسی در محوطه های پارینه سنگی معین کرده است که در دوران پارینه سنگی میانی در زاگرس گوزن ها و اسب سانان (شامل گورخر) مورد شکار و تغذیه واقع می شدند. به میزان کمتری از گاو، گوسفند و بز وحشی استفاده می کردند. به غزال و گراز وحشی هم می توان در میان حیوانات مورد شکار در این دوران اشاره نمود. در دوره های جدیدتر طیف گسترده تری از منابع غذایی را مورد استفاده قرار دادند، مثلاً انواع پرندگان یا منابع غذایی آبزی مثل انواع ماهی ها و صدف. در میان بقایای جانوران مصرف شده در این دوران توسط انسان ها لاک پشت و حلزون هم مشاهده شده است که بیشتر در محوطه های دوران پارینه سنگی جدید و فراپارینه سنگی به آنها برخورد می شود.

به آثار هنری ساده ای مثل سنگ های حکاکی شده یا صدف ها و دندان های سوراخ شده ای که نقش آویز و زینت آلات را داشته اند، اشاره داشتید. چه طرح هایی روی این سنگ ها حکاکی شده اند (منظور اشکال حیوانی یا هندسی است) و هر کدام چه مفاهیمی داشتند و به چه منظوراز این زیورآلات استفاده می کردند؟ آیا صرفا برای زیبایی بود یا اهداف ماورایی مانند کسب قدرت و طول عمر و ... نیز در پس آنها وجود داشت؟

در خصوص هنرهای تزئینی و زیورآلات، باید اشاره نمود که این آثار اگرچه در دوران پارینه سنگی میانی به صورت فرم های ساده مشاهده می شدند، اما گسترش چنین رفتارهای انسانی مربوط به دوران پارینه سنگی جدید است که از حدود چهل هزار سال قبل شروع می شود. در واقع شکل گیری این هنرها را جزء رفتارهای نوین و مختص گونه انسانی هوشمند می دانند. بخشی از این آثار، مثل آویزهای سوراخ داری که از سنگ، صدف، حلزون و دندان حیوانات ساخته می شدند، به عنوان زیورآلات استفاده می شد.

براساس مطالعه اقوام معاصری که هنوز سبک زندگی شکارگری-گردآوری را حفظ کرده اند، می دانیم که به احتمال، تزئین بدن هم جزء هنرهای آنها محسوب می شده است، که چون مواد مورد استفاده در این کار در طول هزاره ها باقی نمی ماند تا به دست باستان شناسان برسد، در خصوص آن نمی توان با قطعیت صحبت نمود.

نمونه حکاکی روی قطعات سنگ، با طرح های ساده هندسی نیز به مقدار کم از بافت های باستانی پارینه سنگی به دست آمده است. همین طور پیکرک های سنگی که مونث هستند و نقاشی های صخره ای از دیگر هنرهای این دوران هستند که البته همه این آثار از ایران به دست نیامده است و چنین آثاری در محوطه های ایران محدود به آویزهای سوراخ شده از محوطه های پارینه سنگی جدید در زاگرس، همچون غار یافته و غار بوف، و از محوطه های میان سنگی حاشیه جنوب شرق دریای مازندران، مثل غارهای کمربند و کمیشان کشف شده اند. این آثار هنری، صرفنظر از جنبه کاربردی و زیبایی شناسی، در بعضی موارد دارای ارزش آیینی و قابلیت استفاده در مراسم آیینی انگاشته شده اند. مثلاً آثار نقاشی های غاری را جنسن جزء موارد آیینی جادویی به منظور تأمین شکار می داند، یا مثلاً کانینگام محقق دیگری است که پیکرک ها را مرتبط با آیین های باروری می داند؛ اما بایستی توجه نمود که در بعضی موارد چنین ادعاهایی مبتنی بر مدارک علمی نیستند و بیشتر انعکاسی از تخیل هنرشناسان هستند. بر اساس مدارک علمی به سختی می توان متوجه شد که در ذهن سازندگان آنها چه می گذشت.

در استان ها و محوطه های متعددی در حوزه پارینه سنگی کاوش داشتید. کاوش در کدام محوطه باستانی برایتان جذاب تر بود؟

محوطه های باستانی همگی به نوبه خود دارای اهمیت فراوانی هستند. برخلاف تصور عموم، حتی محوطه هایی که یافته های آنها چشمگیر و فراوان نیست هم می توانند اطلاعات فراوانی را در اختیار ما قرار دهند. به همین دلیل برای من، همه محوطه ها و مناطقی که در کاوش آنها حضور داشته ام به یک اندازه دارای اهمیت و جذابیت هستند. اساساً نگاه علمی و به دور از هیجان زدگی های شخصی به مقوله باستان شناسی و محوطه های باستانی باعث می شود که تفاوتی در صندلی و اهمیت آنها وجود نداشته باشد، بلکه همه آنها جزء میراث فرهنگی ایران و در مقیاس گسترده تر جزء میراث فرهنگی بشریت هستند و برای من کار کردن در تک تک آنها لذت بخش و جذاب بوده است.

از غار کمیشان و مصنوعات سنگی آن برایمان بگویید. مردمانی که در این غار زندگی می کردند چگونه زندگی خود را سپری می کردند؟ چه می خوردند و چه شکار می کردند؟ آیا سبک زندگی خاصی داشتند؟

غار کمیشان مازندران محوطه ای مربوط به دوران میان سنگی است که در حدود سیزده هزار سال قبل گروه های شکارگران-گردآورندگان به تناوب از آن بازدید می کردند و در آن به زندگی و فعالیت های معیشتی می پرداختند. این غار در کنار غارهای کمربند، هوتو و التپه در مازندران مأوای گروه های انسانی بوده است که فرهنگ آنها را امروزه با عنوان میان سنگی کاسپی می شناسیم.

در سال 1388 این غار توسط گروهی به سرپرستی دکتر حامد وحدتی نسب از دانشگاه تربیت مدرس مورد کاوش نهاده شد و مطالعه دست افزارهای سنگی آن موضوع خاتمه نامه دکتری من بود و نتایج آن هم در ایران و هم در سطح بین المللی منتشر شد. دست ساخته های سنگی این محوطه ابزارهایی را نشان می دهند که مردمان کاسپی در دوران میان سنگی برای برطرف احتیاجهای خود فراوری و مصرف می کردند. در واقع این دست افزارهای سنگی، درست شبیه ابزارآلات فلزی، چوبی و پلاستیکی که ما امروزه استفاده می کنیم برای بریدن، خراشیدن، اره کردن، سوراخ کردن، قطع کردن و کوبیدن مورد استفاده قرار می دریافتد، با این تفاوت که در آن دوره هنوز فلزات کشف نشده بودند و همه آنچه انسان برای فراوری ابزارآلات خود در اختیار داشت سنگ های طبیعی بودند. نحوه فراوری ابزارالات از سنگ های خامی که در طبیعت وجود دارد فن آوری را شکل می داد که مردمان آن دوره مهارت زیادی در این زمینه داشتند.

با استفاده از این ابزارآلات علاوه بر شکار حیوانات، به سلاخی اجساد آنها نیز می پرداختند. همچنین منابع غذایی گیاهی موجود در طبیعت نیز با استفاده از این ابزارآلات گردآوری و پرداخت و برای مصرف آماده می شدند. بعضی از این ابزار برای خراش دادن و شکل دادن به ابزارهای دیگری که احتمالاً از جنس چوب و استخوان بود، نیز استفاده می شد.

آیا بقایای حیوانات یا گیاهانی که مردمان کاسپی به عنوان خوراک استفاده می کردند روی ابزارها باقی مانده؟ این حیوانات و گیاهان از چه نوعی بودند و آیا اثری از آنها درحال حاضر در منطقه به جامانده یا در مناطق دیگر ایران رویت شده است؟

کاوش در غار کمیشان در ابعاد بسیار محدودی انجام شده است. در خصوص بقایای آثار روی دست ساخته های سنگی احتیاج به آزمایشات تحلیل ریزبقایا بر روی ابزارهاست که با توجه به اینکه چنین آزمایشی صورت نگرفته مستقیما درباره آثار برجای مانده اطلاعی در دست نیست؛ اما مطالعه آثار غار کمیشان، که توسط تیمی از متخصصین مختلف و به سرپرستی دکتر حامد وحدتی نسب انجام شده است، نشان داده است که غزال گونه غالب مصرف شده در این محوطه بوده است، همچنین بقایای گراز، گاو، گوزن و گوسفند وحشی، خرگوش و خارپشت، به علاوه پرندگان شامل کبک و لک لک و ماهی در میان استخوان های مطالعه شده وجود داشته است که همگی منابع غذایی مردمان این دوره بوده اند. مطالعات مقدماتی بقایای گیاهی در این محوطه نشان داده است که آثار منابع غذایی درختی همچون زیتون و ازگیل و دانه های گیاهان علفی نیز در میان بقایای کشف شده از این غار وجود دارد.

آیا کاسپی ها آیین و مراسم خاصی برای شکار و سلاخی شکار داشتند؟

تاریخچه مطالعات میان سنگی کاسپین به سال ها پیش بازمی شود. در واقع سه عدد از این محوطه ها، شامل غارهای هوتو و کمربند و غار التپه در سال های دور، توسط باستان شناسان غیرایرانی کاوش شدند. اگرچه در زمان کاوش، این متخصصان از روش های قابل قبول استفاده کردند، اما مطالعات علمی در آن هنگام به اندازه امروز پیشرفته نبود. تنها محوطه ای که در سال های اخیر کاوش شده است، غار کمیشان است. بنابراین ما هنوز اطلاعات کافی در زمینه جنبه های مختلف آیینی در این محوطه ها در اختیار نداریم. در واقع، شناسایی فرهنگ و صنایع این محوطه ها به عنوان میان سنگی کاسپی در چند سال اخیر انجام شده است و مطالعات در این زمینه بایستی گسترش پیدا کنند. ضمن اینکه پاسخ به سوالات در زمینه مراسم و آیین ها در دوران پارینه سنگی کار بسیار سختی است، زیرا احتیاج به مدارک معتبر در این زمینه دارد، که نظر به قدمت محوطه ها، در بسیاری از موارد چنین آثاری کشف نمی شوند، یا برای اظهارنظر در زمینه مراسم آیینی کافی نیستند.

دو سال است که به شناسایی غارها و پناهگاه های صخره ای پارینه سنگی در حاشیه دشت ایذه خوزستان می پردازید. از یافته های این پروژه برایمان بگویید.

مطالعات پارینه سنگی در دشت ایذه از دهه 1950 شمسی و پیش از انقلاب اسلامی توسط هنری رایت، باستان شناس آمریکایی شروع شد. رایت در یک مطالعه محدود و غیرمتمرکز پیروز شد 18 غار و پناهگاه صخره ای را در این دشت شناسایی کند. طرح متمرکز مطالعات پارینه سنگی دشت ایذه، که از دو سال قبل با حمایت و مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و پژوهشکده باستان شناسی در حال اجرا است، منجر به شناسایی 227 غار و پناهگاه صخره ای در دشت ایذه شده است. البته همه این غارها و پناهگاه های صخره ای دارای آثار پارینه سنگی نیستند. تیم من پیروز شد در 147 عدد از این تعداد آثاری از دوران پارینه سنگی را ثبت کند. این در حالی است که آنالیز دشت ایذه هنوز کامل نشده است و پیش بینی می شود در صورت ادامه مطالعات بتوانیم تعداد بسیار بیشتری از غارها و پناهگاه های صخره ای را شناسایی کنیم. کاوش در بعضی از این غارها و پناهگاه های صخره ای جزء برنامه های آینده این طرح محسوب می شود. نظر به تعداد بالای این محوطه ها، کار ثبت و نمونه برداری آثار آنها به صورت علمی و با دقت فراوانی انجام شده است و دانشجویان فراوانی از دانشگاه های مختلف ایران تا به امروز در این طرح کارآموزی و شرکت کرده اند.

در خصوص یافته های این طرح بایستی اشاره نمود که نزدیک به 25000 قطعه دست ساخته سنگی تا به امروز از این محوطه ها گردآوری شده است که بخشی از آنها مورد مطالعه نهاده شده اند و نتایج آن در کتب و نشریات علمی در داخل و خارج از ایران به چاپ رسیده است. بخش دیگری از این یافته ها در حال حاضر تحت مطالعه هستند و نتایج آنها به تدریج منتشر خواهد شد. بر اساس پژوهش های انجام شده، غارها و پناهگاه های صخره ای دشت ایذه در دوران پارینه سنگی جدید (حدود سی هزار سال قبل) تا اوایل دوران نوسنگی (حدود ده هزار سال قبل) مورد استفاده گروه های انسانی بوده است که در منطقه زندگی می کردند. دست افزارهای سنگی آنها نشان می دهد که به احتمال زیاد در داخل دشت ایذه منابع غذایی خود را تأمین می کردند و از مواد طبیعی که در دسترس آنها بود استفاده می کردند. کشف تعداد زیادی از هاون های صخره ای که در آنها مواد غذایی و دانه های گیاهی فرآوری می شدند در مجاورت غارها و پناهگاه های صخره ای ایذه، این احتمال را مطرح می نماید که در آن هنگام مواد غذایی گیاهی در رژیم غذایی ساکنین دشت نقش مهمی داشته است. دشت ایذه دارای دو تالاب فصلی با نام های میانگران و بندون است که از یکسو منابع غذایی دریایی را برای ساکنان دشت فراهم می کرد و از سوی دیگر به ما یاری می کنند اطلاعات بیشتری را درباره دوران پارینه سنگی دشت ایذه کسب کنیم. در سال گذشته و در

کنار فعالیت های باستان شناسی، با همکاری متخصصینی از سازمان زمین شناسی کوشش شد تا رسوبات دریاچه ها نمونه برداری شود. این مطالعه یاری می نماید بفهمیم که آیا آب و هوا ایذه در آن زمان مشابه امروز بوده است یا به لحاظ دمای هوا و رطوبت با آب و هوای متفاوتی روبه رو بوده اند.

از اطلس گاه نگاری دوران پارینه سنگی ایران برایمان بگویید.

گاه نگاری دوران پارینه سنگی ایران کتابی است که به سفارش بنیاد ایران شناسی تهیه شده است و اثر مشترک دکتر حامد وحدتی نسب و اینجانب است که در آن کوشش شده است تا مهم ترین مباحث، گاه نگاری و مهم ترین محوطه ها و مطالعات پارینه سنگی ایران به صورت خلاصه معرفی شوند. این کتاب در سال 1396 توسط انتشارات بنیاد ایران شناسی به چاپ رسیده است. در این کتاب علاوه بر تعریف دوره پارینه سنگی، پیشینه مطالعات پارینه سنگی در دنیا، گاه نگاری دوران پارینه سنگی، آثار پارینه سنگی قدیم، میانی و جدید ایران به تفکیک، و مقایسه تطبیقی صندلی پارینه سنگی ایران و دنیا ارائه شده است. به طور کلی این کتاب برای کسانی مناسب است که تمایل دارند به دور از مباحث سنگین و تخصصی، اما در چارچوب علمی و خلاصه با پارینه سنگی ایران آشنایی پیدا کنند.

از میان ابزارهای سنگی که مورد مطالعه قرار دادید کدامیک جالب توجه بود و چرا؟

دست افزارهای سنگی معمولا به عنوان یک مجموعه در نظر گرفته می شوند که ترکیب بندی و انواع مختلف هر یک می تواند اطلاعاتی را در اختیار ما بگذارد. در هر دوره از دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ این دست افزارها انواع و فن آوری متفاوتی را نشان می دهند که منطبق بر احتیاجهای مردمان سازنده آنهاست. مثلا در دوران پارینه سنگی قدیم بیشتر ابزارها به شکل ساطور ابزار هستند، در حالیکه در دوران پارینه سنگی میانی سرپیکان های شکار و ابزارآلات مربوط به سلاخی و پوست کنی حیوانات غلبه دارند، هنگامی که به دوران کشاورزی می رسیم ابزارآلات سنگی برای دروی گیاهان مناسب هستند.

مطالعه نحوه فراوری و مصرف این دست افزارها در هر دوره جذابیت های خاص خود را دارد. با توجه به اینکه بیشتر مطالعات من متمرکز بر اواخر دوران پارینه سنگی جدید و دوره پس از آن است که به دوران فراپارینه سنگی معروف است، قاعدتا ابزارآلات این دوران برای من جذابیت بیشتری دارند. در این دوره به دلایل مختلف گرایش به فراوری ابزارآلات کوچک که با عنوان میکرولیت می شناسیم رواج پیدا می نماید، به این معنا که ابزارآلات سنگی در ابعاد کوچک فراوری می شوند و به صورت ترکیبی از چند قطعه سنگی در یک ابزار واحد مورد استفاده قرار می گیرند. این ابزارآلات برای شکار، فرآوری مواد غذایی حیوانی و گیاهی، ماهیگیری و گردآوری منابع غذایی آبی و همین طور برای فراوری آثار هنری مورد استفاده قرار می دریافتد.

آیا ابزارهای سنگی مناطق مختلف با یکدیگر تفاوت دارند چه نوع تفاوت هایی مورد توجه است؟

اینکه دست افزارهای سنگی در مناطق مختلف چقدر با هم تفاوت داشته باشند به دوران مورد نظر برمی شود. در دوره های قدیمی تر، معینا پارینه سنگی قدیم، چون با دست افزارهای سنگی نسبتاً ساده تری روبه رو هستیم، میزان شباهت آنها در مقیاس بین قاره ای تا حدی زیاد است. به دوران پارینه سنگی میانی که می رسیم، بازهم شباهت هایی بین مناطق مختلف قابل تشخیص است. مثلاً آنچه که ما با عنوان صنایع سنگی موسترین می شناسیم در گستره جغرافیایی وسیعی، با تفاوت های کمتری، قابل مقایسه است. اما در دوره های جدیدتر، مثل پارینه سنگی جدید و فراپارینه سنگی، با افزایش جمعیت های انسانی و گسترش مناطق جغرافیایی مسکون در کره زمین توسط این گروه ها، تفاوت میان فن آوری گروه های انسانی و سبک فراوری و مصرف آنها افزایش پیدا می نماید. به گونه ای که مثلاً در دوران فراپارینه سنگی در مناطق گوناگون ایران دست افزارهای سنگی نسبتا متفاوتی را مشاهده می کنیم. البته همچنان میزان شباهت ها بیشتر از تفاوت هاست، زیرا معیشت و شیوه زندگی گروه های شکارگر-گردآورنده دوران پارینه سنگی در بسیاری موارد شبیه هم است. اما می توان گروه های متفاوتی را تشخیص داد که صنایع سنگی خاص خود را دارند.

سال هاست به عنوان باستان شناس در کاوش ها حضور دارید و در عین حال یکی از اعضای فعال در هیات علمی دانشگاه ها در حوزه آکادمیک محسوب می شوید، ارزیابی شما از شرایط باستان شناسی در ایران چگونه است؟ آیا حوزه باستان شناسی ایران حرفی برای گفتن در عرصه بین المللی دارد؟

شرایط مطالعات باستان شناسی ایران در بیست ساله گذشته فرایند رو به رشدی داشته است. البته این بدان معنا نیست که مسائل در حوزه های مختلف پژوهشی وجود ندارند؛ اما باستان شناسان ایرانی در دو دهه گذشته بسیار هوشمندانه عمل کرده اند. از سویی کوشش کرده اند تا با افزایش حجم مطالعات انجام شده میزان اطلاعاتی را که در زمینه باستان شناسی ایران داریم افزایش دهند؛ از سوی دیگر با بالا بردن سطح استانداردهای مطالعاتی کوشش کرده اند که پژوهش هایی در سطح بین المللی انجام دهند. به عبارت دیگر، به نسبت امکانات و محدودیت هایی که در اختیار جامعه باستان شناسی ایران واقع شده است، باستان شناسان ایرانی بسیار ایثارگرانه و فراتر از شرایط و امکانات توانسته اند محدودیت ها را پشت سر بگذارند.

امروز به جرئت می توان ادعا کرد که باستان شناسی ایران در سطح بین المللی در مقایسه با پنجاه سال قبل حرف های بسیاری برای گفتن دارد. نسل جدید باستان شناسان ایرانی به حوزه های مطالعات میان رشته ای و شاخه هایی از باستان شناسی ایران علاقه نشان داده اند که در گذشته فقط توسط باستان شناسان غیرایرانی انجام می شد، مثل دوران پارینه سنگی که در دو دهه گذشته تعداد متخصصان آن و حجم مطالعات انجام شده بسیار رو به افزایش بوده است. بنابراین آینده مطالعات باستان شناسی ایران بسیار امیدوارکننده است. اما بایستی در نظر گرفت که مسائل فراوانی بر سر راه باستان شناسان ایرانی وجود دارد. با توجه به اینکه مطالعات پژوهشی باستان شناسی در حوزه مطالعاتی است که تنها به وسیله بودجه دولتی حمایت می شود، دسترسی به منابع اقتصادی تا حدی سخت است؛ تعداد بسیار زیادی از باستان شناسان ایرانی، حتی فارغ التحصیلان دکتری با چالش استخدام روبرو هستند و تا سال ها پس از فارغ التحصیلی کار مرتبطی پیدا نمی کنند و به شغل های غیرمرتبط روی می آورند.

به دلیل فضای رقابتی در زمینه کار و بودجه های پژوهشی گاهاً با عدم شایسته سالاری روبرو هستیم که البته در همه زمینه های کاری و تخصصی رخ می دهد؛ از سوی دیگر بخش زیادی از مطالعات باستان شناسی مبتنی بر مطالعات آزمایشگاهی است و دسترسی به تجهیزات و تخصص آزمایشگاهی مرتبط با مطالعات باستان شناسی در ایران محدود و بعضاً گران است، به گونه ای که به جرئت می توان ادعا نمود که بیشتر مطالعات آزمایشگاهی مواد باستان شناسی ایران در خارج از ایران صورت می گیرد. در نتیجه این موارد شاهد مهاجرت تعدادی از نخبگان در این رشته بوده ایم؛ اگرچه همکاران من که در خارج از ایران زندگی می کنند همچنان فعالیت های پژوهشی خود را متمرکز بر ایران و معرفی باستان شناسی ایران در سطح بین المللی می کنند، اما عدم حضور آنها در ایران به معنای از دست رفتن سرمایه های انسانی در این زمینه است.

در سال های اخیر با فراهم کردن بسترهای مناسب جهت جذب نخبگان، به ویژه به وسیله معاونت علمی و فن آوری ریاست جمهوری و بنیاد ملی نخبگان، شاهد برگشت تعدادی از نخبگان این رشته بوده ایم که بسیار امیدوارکننده است و نشان می دهد مدیریت صحیح می تواند تا حد بسیار زیادی به بهبود شرایط یاری کند. علیرغم همه این موارد باستان شناسان ایرانی همچنان بسیار قوی عمل کرده اند و نسل به نسل پیشرفت محسوسی در زمینه مطالعات مشاهده می شود.

مدتی است شاهد شکل گیری هیات های مشترک باستان شناسی گروه های ایرانی و خارجی برای کاوش در محوطه های باستانی ایران هستیم. حضور باستان شناسان خارجی را در قالب هیات های مشترک در ایران چگونه ارزیابی می کنید؟

حضور باستانشناسان غیرایرانی و تشکیل هیئت های مشترک برای باستان شناسی ایران هم یک فرصت و هم یک محدویت است، اینکه از چنین موضوعی چقدر به نفع جامعه علمی ایران بهره ببریم بستگی دارد به اینکه به چه نحوی این موضوع مدیریت شود. امروزه ما در دنیایی زندگی می کنیم که بدون داشتن ارتباطات علمی و بهره برداری از پیشرفت ها و اندیشه های علمی جامعه بین المللی و در انزوا نمی توانیم به استانداردهای علمی لازم دست پیدا کنیم. اما اینکه چقدر از آنها می آموزیم و چقدر در این روابط بین المللی پیروز می شویم منافع کشورمان را حفظ کنیم کاملا به دانش، مهارت، تعهد و آگاهی باستان شناسانی بستگی دارد که در این هیئت ها مشغول به فعالیت هستند.

همکاران من در پژوهشکده باستان شناسی همیشه بر این موضوع تأکید کرده اند که بایستی آن دسته از باستان شناسانی در هیئت های بین المللی مشغول به فعالیت باشند که در زمینه تخصصی خود و به لحاظ مدیریتی برترین هستند و در سطح بین المللی توانایی ارائه فعالیت های علمی با استاندارد بالا را داشته باشند. با توجه به اینکه باستان شناسی در بدنه میراث فرهنگی به فعالیت می پردازد، حفظ منافع ملی در اولویت نخست فعالیت های باستان شناسی واقع شده است. تجربه دو دهه اخیر در زمینه هیئت های مشترک باستان شناسی نشان داده است هر جا که همکاران ایرانی از صلاحیت و مهارت کافی برخوردار بوده اند و منافع ملی را به منافع شخصی و سازمانی اولویت داده اند، نتایج درخشانی از هیئت های بین المللی به دست آمده است. اما متاسفانه مواردی هم وجود داشته که به دلیل آنکه اعضای ایرانی منفعل و فاقد صلاحیت بوده اند و بدون مدیریت صحیح برخورد کرده اند، نتایج کافی و قابل دفاع نبوده اند. ملاحظات مبتنی بر روابط و تعارفات، در نظر دریافت منافع شخصی، ورود افراد به این هیئت ها صرفاً به دلیل روابط محبت آمیز و عدم توجه به صلاحیت آنها از مواردی هستند که به راحتی می توانند فرصت های موجود را برعکس کرده و تبدیل به نتایج منفی کنند.

به این ترتیب مدیریت درست عامل مشخص کننده ای در زمینه هیئت های مشترک است. حالت ایده آل برای جامعه علمی ایران این است که از این فرصت استفاده کرده، نقصان هایی را که در زمینه دانش و تجهیزات آزمایشگاهی و علوم میان رشته ای داریم برطرف نماید و با آموزش دیدن نیروی ایرانی به تدریج کیفیت هیئت های بین المللی ارتقاء داده شود، به گونه ای که بیشتر از متخصصین ایرانی در این هیئت ها استفاده شود. نکته دیگر استفاده از ظرفیت متخصصین ایرانی است که در حال حاضر عضو موسسات بین المللی و خارج از ایران هستند. با توجه به اینکه بیشتر این باستان شناسان پایبند به ملیت و منافع ملی ایران هستند و تمایل دارند گام های مثبتی در زمینه مطالعات علمی ایران بردارند، می توانند ظرفیتی برای استفاده از امکانات موسسات بین المللی در جهت منافع ایران فراهم کنند، که البته همه این موارد بستگی به مدیریت صحیح، استفاده از فرصت ها و شایسته سالاری در این زمینه دارد.

ایلنا