قلعه ای با چاهی مخفی - بانوی ایران

قلعه ای با چاهی مخفی

نویسنده: لیلا حسین زاده

قلعه بم پور؛ از معروف ترین قلعه های سیستان و بلوچستان

قلعه بم پور یکی از دیدنی ترین قلعه های سیستان و بلوچستان است که در شمال غرب شهر بمپور و 25 کیلومتری شهرستان ایرانشهر قرار گرفته است. این قلعه که از خشت و گل رس ساخته شده، تا قبل از اینکه به توپ بسته شود پناهگاه خیلی ها بوده است. جالب اینکه معماران این بنای تاریخی برای قلعه، راه های مخفی هم در نظر گرفته بودند، تا حاکمان قلعه در صورت احتیاج فرار را بر قرار ترجیح دهند.

تپه ای که قلعه بم پور روی آن بنا شده، نه به وسیله طبیعت و گذر زمان بلکه به وسیله انسان ساخته شده است. همین نکته این قلعه را از دیگر قلعه هایی که در سیستان و بلوچستان وجود دارد، متمایز می نماید. ارباب پور - معاونت میراث فرهنگی شهرستان سیستان و بلوچستان- در این باره می گوید: این تپه دست ساز 15 متر ارتفاع دارد و لایه های فرهنگی به مرور زمان روی هم جمع شده و این تپه را ساخته اند. منظور از لایه های فرهنگی این است که در طول سالیان مختلف پادشاهانی که بر مسند قدرت تکیه زده اند، به تناسب زمان حکومت خود نشانه هایی داشتند و وقتی نشانه های مختلف به مرور زمان روی هم جمع شدند، تپه ای به این ارتفاع ساخته شد. معماران این قلعه، برای ساخت آن از مصالحی که در دسترسشان بود، نهایت استفاده را نموده اند؛ به همین دلیل محوطه خارجی، درون قلعه، ارگ و اتاق ها با خشت و گل رس ساخته شده اند. ابعاد خشت هایی هم که در بنای قلعه بم پور به کار رفته، 49 در49 سانت است.

شاه و خدمه هایش

طبق شواهد موجود و آنالیز کارشناسان باستان شناسی، قدمت این بنای تاریخی به سده چهارم هجری برمی شود. قلعه بم پور که کاربرد نظامی و مسکونی داشته، به دو قسمت عامه نشین و حاکم نشین تقسیم می شوند. اما قبل از اینکه وارد یکی از این دو بخش شوید، برج های نگهبانی که حالا چیز زیادی از آنها باقی نمانده خودنمایی می نمایند؛

این قلعه چهار برج نگهبانی داشته که دیده بان قلعه از بالای آنها بر منطقه نظارت کامل می کردند. البته محدوده ای که نگهبانان بر آن نظارت داشتند، خیلی وسیع نبود و به چند روستایی که حول و حوش قلعه وجود داشت، ختم می شد. زمانی که دشمنان به طمع فتح سرزمین های بیشتر به قلعه حمله می کردند، دیده بان ها به وسیله سوراخ هایی که در برج ها وجود داشت، مهاجمان را هدف تیرهای خود قرار می دادند. از چهار تا برج دوتایش تخریب شده و دوتای دیگر نسبتاً سالم مانده اند. برج های آسیب دیده تا حدی بازسازی شده اند اما سال جاری هنوز بودجه ای برای بازسازی بقیه قسمت ها در اختیار اداره میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان قرار نگرفته تا آنها هم تعمیر شوند. دور تا دور قلعه هم حصار بلندی وجود دارد که ارتفاعش به حدود 5 متر می رسد.

هنگامی که از در ورودی که در بخش شرقی قلعه قرار گرفته است، وارد ارگ شوید، به قسمت عام نشین یا طبقه اول قلعه بم پور می رسید؛ جایی که خدم و حشم و آشپزهای حاکم قلعه زندگی می کردند. در این طبقه مثل طبقه بالای قلعه چند اتاق وجود دارد که نسبت به اتاق های طبقه حاکم نشین کوچک تر هستند. اگر هم از هشتی ورودی ارگ وارد قلعه بشوید، به وسیله چند پلکان به قسمت شاه نشین آن می رسید. در این طبقه یک سری اتاق در دو طرف وجود دارد که بر اساس کاربری هایی که داشته اند، به قد و قواره های متفاوتی ساخته شده اند. مثلا اتاق خاص حاکم قلعه از همه بزرگ تر است. در این طبقه علاوه بر حاکم، امرای طراز اول حکومتی هم زندگی می کردند. در اتاق های طبقه دوم پنجره هایی وجود داشتند که مشرف به بیرون بودند و شاه و امرای لشکر به خاطر ارتفاع زیاد به خوبی می توانستند منطقه را زیر نظر داشته باشند. اتاق نگهبانی، اصطبل و انبارها هم از دیگر بخش های دیدنی قلعه است.

از چاه فرار کن

جدا از اینکه حاکمان قلعه برترین اتاق را به خود اختصاص می دادند، همواره فکر روزهای سخت و فرار را هم می کردند. برای همین در بیشتر قلعه ها همواره یک در مخفی یا راه در رو وجو دارد. در قلعه بم پور هم قبلاً چنین راه دررویی وجود داشته که حالا تخریب شده و تنها آثارش به جا مانده است؛ راه دررویی که جایی ساخته شده بود که کمتر کسی به فکرش می رسید. در این قلعه چاه عمیقی وجود دارد که معماران آن دوران با استفاده از هوش و ذکاوتشان در آن، راه در رویی ساخته بودند که به عقل جن هم نمی رسید. درون چاه محوطه سنگفرشی وجود داشت که ساکنان و نیروهای حفاظتی قلعه در مواقع ضروری مثل زمان حمله دشمنانشان، به وسیله آن به خارج از قلعه فرار می کردند. اما از قرار معلوم دهانه این چاه به خاطر حرکت شن های روان و گذشت زمان کم کم مسدود شده است.

توپ و قلعه

هجوم دشمنان داخلی و خارجی به قلعه بم پور آسیب های زیادی به این قلعه زده است اما پناهندگی مردی به نام آقا محمد خان محلاتی هم کار دست حاکم قلعه داد و باعث شد تا تعقیب نمایندگان این مرد به سمت بم پور قشون کشی نمایند. آقا محمد خان محلاتی که در دوران حکومت قاجار زندگی می کرد، به خاطر مشکلاتی که داشت، فراری شده و به قلعه بم پور پناه می برد. حاکم این قلعه هم به محمد خان پناه می دهد. به این ترتیب ایل و طایفه آقا محمد خان که رد او را زده و به قلعه بم پور رسیده بودند، قلعه را به توپ بستند تا آقا محمد خان خودش را تسلیم کند. به این ترتیب قلعه زیبای بم پور هم قربانی کینه شخصی آقا محمد خان محلاتی و طایفه اش می شود.

منبع: نشریه همشهری سرنخ شماره 98

/ج

منبع: راسخون